Jeden z moich pacjentow podarowal mi zbior felietonow i porad medycznych autorstwa doktora Jana Chrzana, lekarza medycyny praktykujacego niegdys pod adresem 1046 N. Milwaukee Avenue w Chicago i publicysty "kilku najwiekszych dziennikow polskich" w Stanach Zjednoczonych. Ta napisana po polsku ksiazka zostala wydana w 1923 roku z mysla o krzewieniu wiedzy medycznej wsrod Polonii w Chicago. Lektura wywolala we mnie nieodparte wrazenie podobienstwa biografii autora i moich doswiadczen. Doktor Jan Chrzan robil bowiem to samo co ja probuje osiagnac zamieszczajac od pewnego czasu swe comiesieczne artykuly w Monitorze. Po przeczytaniu tej bardzo interesujacej, prawie pieciusetstronicowej ksiazki zaczalem sie zastanawiac, ile z tego co obecnie wiemy na temat medycyny bedzie aktualne za lat 10 albo 20.
Wspolczesny dostep do wiedzy medycznej jest duzo latwiejszy anizeli na poczatku tego mijajacego juz wieku, kiedy to doktor Chrzan po godzinach pracy pisal felietony i odpisywal na listy czytelnikow. Nie wszystko jednak traci myszka. Niejednokrotnie bowiem cytaty z dziel doktora Chrzana stanowia ilustracje uznawanych obecnie teorii i pogladow medycznych. Doktor Jan Chrzan pisal ten poradnik w oparciu o owczesna amerykanska i polska wiedze medyczna, w czasach kiedy nowoczesne leki jeszcze po prostu nie istnialy, a sposoby diagnostyki sprowadzaly sie najczesciej do wywiadu z pacjentem i badania fizykalnego. W swojej praktyce mam wielu pacjentow, ktorzy urodzili sie jeszcze przed publikacja poradnika doktora Chrzana, a wielu z nich pewnie bylo leczonych zgodnie z zaleceniami opisanymi przez mojego znakomitego poprzednika.
Ksiazka ta nosi tytul "Lekarz na zawolanie (The Emergency Doctor)", Poradnik Zdrowia, napisany specyalnie dla Polakow Amerykanskich"z uwzglednieniem nazw w jezyku amerykanskim. Zawiera w skrocie opisy najwazniejszych chorob, ich przyczyny, objawy, skutki i wskazowki jak nalezy postepowac w naglych wypadkach, w poczatkach choroby. Jest opisem sugestii w jaki sposob ustrzec sie choroby.
Przedmiotem zestawienia sa choroby zakazne, choroby zoladka, kiszek, watroby, schorzenia organow moczowych, choroby krwi i gruczolow. Doktor zajmuje sie rowniez chorobami serca i obiegu krwi, chorobami drog oddechowych, chorobami pluc, oplucnej i systemu nerwowego. W kregu zainteresowan autora znajduja sie takze choroby przemiany materii, choroby weneryczne (plciowe, sekretne), choroby kobiece i choroby skory. Publicysta wypowiada sie nastepnie na temat prostowania znieksztalcen, samogwaltu, oslabienia meskiego (impotencyi), przeszczepienia gruczolow, chorob oczu, uszu, nosa i gardla. Interesuje go hygiena zebow, leczenie elektrycznoscia, X-Ray, Radium i chirurgia. Poradnik zawiera ponadto rozne, krotkie uwagi przy koncu dziela, czyli mniej wiecej to wszystko czym wspolczesnie zajmuje sie medycyna rodzinna.
Ponizej postaram sie przedstawic Panstwu wybor porad medycznych z rozdzialu pod tytulem :"Co czynic w razie naglego wypadku". Prosze jednak nie stosowac sie do nich naboznie. Opatruje je wlasnym komentarzem zgodnym ze wspolczesnym pojeciem pierwszej pomocy medycznej.
" Osoba, przejechana przez automobil, kolej uliczna lub przez woz powinna byc bardzo uwaznie podniesiona i zlozona w miejsce, gdzie latwo moze znalezc pomoc natychmiastowa. Poslac zaraz po lekarza. Nim on nadejdzie, a sa objawy, ze ofiara wypadku ma cos zlamanego, nie nalezy jej poruszac, manipulowac, ogladac i probowac naprawiac."
- Osobiscie twierdze, ze ze wzgledu na ryzyko czestych obrazen kregoslupa w wypadkach samochodowych lepiej jest pozostawic ofiary na swoich miejscach i zadzwonic po specjalistyczna pomoc medyczna.
Jak twierdzi doktor Chrzan " rany zatrute (Poisonous, Infected Wounds) natychmiast musza byc leczone, zanim trucizna wejdzie w organizm. Rane wypalic azotanem srebra (Silver Nitrate), kawalkiem rozpalonego zelaza lub uzyc chocby jodyny albo alkoholu".
- I w tym wypadku nie zalecam bezkrytycznego stosowania sie do zalecen doktora Chrzana. We wspolczesnej medycynie antybiotyki przejely bowiem role niegdysiejszego wypalania.
Poradnik z pierwszej polowy wieku informuje, ze " oparzenia (Burns by Alkalies) wywolane wapnem, potasem, soda, ammonia, ochladza sie i zmniejsza octem, sokiem cytrynowym, rozpuszczonym kwasem solnym; nastepnie leczy sie je jak kazda inna rane. Poparzenia kwasami (Burns from Acids) wstrzymuje sie od dalszego zaognienia zwyklym mydlem, garscia ziemi lub nawet zwykla woda, olejem, wazelina lub tluszczem".
- Wspolczesna medycyna natomiast zaleca by poparzenia oczyscic z substancji zracej i leczyc w szpitalu.
Jak edukuje doktor Chrzan: " zmarznietego na sniegu (Freezing) trzymaj z dala od ciepla, przenies go do zimnego pokoju, rozbierz z ubrania i nacieraj go zimna woda lub sniegiem jakis czas, a ponadto utrzymuj oddychanie przy pomocy podnoszenia rak do gory i na dol, postepujac uwaznie aby nie polamac czlonkow; nalezy "podac mu nastepnie goracy napoj, troche wina, wodki, kawy, herbaty lub rosolu. Wnosic powoli z zimnego pokoju do cieplejszego, az przyjdzie zupelnie do siebie. W podobny sposob postepuj przy odmrozeniu nosa, uszu, palcow u rak i nog", radzi adept niegdysiejszej medycyny.
- Zgodnie ze stanem obecnej wiedzy reanimacja jest zalecana jezeli u pacjenta nie wyczuwamy pulsu i oddechu. Rozmrazanie jest bezpieczne tylko w warunkach szpitalnych.
A oto kilka rad na wypadek " ukaszenia przez psa podejrzanego (Bites of Suspected Dogs)". Otoz " miejsce ukaszenia trzeba wypalic goracym zelazem, azotanem srebra przez 8 sekund, az wierzchnia czesc rany zostanie zniszczona. Nalezy nastepnie pochwycic psa i oddac go wladzom do zbadania czy byl wsciekly czy nie. Udaj sie zaraz do lekarza", namawia doktor Chrzan.
- A oto wspolczesna interpretacja zachowan w przypadku pogryzienia. Ostatni przypadek zarazenia wscieklizna od psa w stanie Illinois mial miejsce w latach piecdziesiatych, a jedyny na terenie calych Stanow Zjednoczonych przypadek wscieklizny w 1998 roku pochodzil najprawdopodobniej od nietoperza.
Zbior porad z 1923 roku zawiera takze wskazowki na wypadek " krwawienia z nosa (Bleeding from the Nose). Krwawienie nalezy zatrzymac przy pomocy lodu pokrywajac nos szmatka z lodem lub lodowata woda; glowe staraj sie trzymac pochylona w tyl. Dobrze jest takze wciagnac nosem zimnej lub lodowatej wody, octu, a zimny oklad albo kawal lodu polozyc na karku."
- Osobiscie zalecam prostszy sposob postepowania w przypadku krwawienia z nosa: przycisniecie skrzydelka nosa do przegrody nosa.
Omdlenie (Fainting, Shock, Collapse) z jakiejkolwiek przyczyny doktor Chrzan leczyl w nastepujacy sposob: chorego ulozyc na plecach, glowe podniesc nie wyzej jak na jeden cal, podac lyzke wodki z woda lub cokolwiek cieplego, co pare minut zmieniac cieple oklady na rekach i nogach. Na wymioty i nudnosci podawac zalecal male kawalki lodu do polkniecia. Amonia podana pod nos omdlalego przywraca, jego zdaniem przytomnosc.
- I w tym wypadku wspolczesna medycyna wypowiada sie za koniecznoscia skonsultowania sie z lekarzem w celu wykluczenia groznych przyczyn omdlenia.
A jak opatrzyc rany? Oto wskazowki z przeszlosci: " czystemi rekami wyjac z rany ciala obce, obmyc rane czysta, ciepla woda, wypalic jodyna lub alkoholem, obwinac czysta szmatka i udac sie do lekarza w celu opatrzenia. Rany zawsze sa niebezpieczne ze wzgledu na mozliwe zakazenie zarazkami."
- Medycyna dzisiejsza nie wymaga juz wypalania ran.
Doktor Chrzan zajmowal sie takze pomoca w przypadku " krwawienie ran, (Bleeding, Hemorrhage, from the Wounds)". Zalecal zapamietanie trzech rodzajow postepowania:
- " czystym palcem przycisnac krwawiace miejsce,
- nacisnac glowna zyle rany; jezeli nie mozna jej znalezc, okrecic chusteczka lub powrozkiem powyzej rany, podlozyc kawalek kija i skrecic silnie chusteczke, wzglednie powrozek,
- podniesc w gore krwawiacy czlonek ponad reszte ciala i podtrzymac, wymyc lodowa lub zimna woda i okryc czystym okryciem,
- czesc odcieta oczyscic z obcych kawalkow, okrecic w czysta szmate w celu utrzymania ciepla i naciskac aby utrzymac w miejscu".
- A oto polecany przeze mnie sposob postepowania: najprosciej jest zatamowac krew naciskajac miejsce krwawienia. Jezeli doszlo do obciecia czesci ciala, najlepiej zrobimy wkladajac odciete tkanki do plastikowego worka i umieszczajac je w coolerze wypelnionym lodem.
Porazenie sloneczne, udar sloneczny, (Sunstroke) doktor Chrzan leczyl " przenoszac osobe w chlodne miejsce, usuwajac odziez, ukladajac na plecach, podnoszac glowe do wysokosci 2 cali, zlewajac zimna woda cale cialo obficie."
- To zalecenia caly czas aktualne. Udar sloneczny wystepuje u ludzi silnie odwodnionych. Leczenie polega na szybkim schlodzeniu, nawadnianiu dozylnym lub doustnym.
W poradniku medycznym z 1923 roku znajduja sie takze wskazowki dotyczace pierwszej pomocy w przypadku " polkniecia kawalkow szkla, igly itp., (Swollowing Pieces of Broken Glass, Pins etc.)." Swoim czytelnikom doktor radzi by " nie podawac nic na rozwolnienie; przeciwnie pozywienie ma sie skladac ze stalych pokarmow macznych, a w wielu wypadkach obce cialo wyjdzie z odchodami."
Ukaszenie przez jadowite robaki lub weza (Bites or Stings of Serpents) jest rowniez przedmiotem porad medycznych doktora Chrzana. Poleca on wyssanie rany ustami, jesli wargi nie sa popekane. Sugeruje podanie wodki lub wina w wiekszej ilosci az do upicia lub wypalenie rany rozpalonym zelazem.
- Inne metody propaguje wspolczesna medycyna. Otoz obecnie zaleca sie jak najszybsze zgloszenie sie do szpitala w celu podania surowicy przeciwko jadowi weza.
Doktor Chrzan udzielal rowniez porad dotyczacych napadow epileptycznych, padaczki, (Epileptic Fits). Informowal on o koniecznosci usuniecia od chorego ostrych narzedzi, ulozenia w wygodnym miejscu, rozpiecia ubrania kolo karku, zostawienia chorego w spokoju, az do momentu odzyskania przez niego przytomnosci.
- W tych wypadkach wiecej, nawet w swietle wiedzy wspolczesnej, uczynic nie mozna.
Wyjatkowo interesujace wydaja sie takze uwagi doktora dotyczace porazenia piorunem, (Lightning). Czytamy, ze " jesli osoba nie okazuje znakow zycia, nalezy zmyc cialo zimna woda, ulozyc w cieplym lozku, wlozyc gorace butelki do nog i w dolku zoladka, az przyjdzie do przytomnosci; podawac co pare minut lyzeczke wina, wodki lub lyzke stolowa cieplej wody".
- Zgodnie z obecnym stanem wiedzy medycznej pierwsza pomoc to reanimacja. Przypadki porazenia piorunem sa na szczescie niezmiernie rzadkie.
Nie znamy statystyki odnosnie wypadkow smierci samobojczej przez powieszenie, ale byl to rowniez temat felietonow doktora Chrzana. Radzi on, by " wisielca, (Hanging) ratowac przecinajac sznur na ktorym wisi, nie pozwolic cialu upasc na ziemie, wyciagnac jezyk i wyczyscic gardlo, po czym ulozyc na plecach i zastosowac sztuczne oddychanie. Jesli cialo jest jeszcze cieple, nalezy, jak twierdzi specjalista, odsunac sie od ciala na 6 stop i z tej odleglosci zlewac woda zimna twarz, kark, i piersi".
- Te zalecenia sa nieaktualne w swietle wspolczesnej wiedzy medycznej. Potrzebna jest mianowicie reanimacja. Nieodwracalne zmiany w mozgu nastepuja zazwyczaj juz po kilku minutach.
Ksiazka doktora Chrzana obejmuje rowniez porady dotyczace pierwszej pomocy w przypadku zapalenia slepej kiszki (Appendicitis). Nagly bol w brzuchu, nudnosci, wymioty raz lub dwa razy, goraczke, bol w okolicy prawej pachwiny diagnozuje on jako niebezpieczenstwo pekniecia slepej kiszki. Lekarz zaleca zawezwac natychmiast lekarza i ulozyc chorego do lozka. Rozroznia 3 klasy zapalenia slepej kiszki:
- do pierwszej nalezy zapalenie nagle, polaczone z gangrena. Konczy sie ono, jego zdaniem, smiercia.
- Do drugiej klasy nalezy zapalenie, ktore wymaga "natychmiastowej operacyi".
- Trzecia obejmuje wypadki mniej zlosliwe, ktore niekiedy lekarz stara sie uleczyc bez operacyi. Uklada sie wtedy chorego na plecy i w takiej pozycyi musi lezec. Worek z lodem przylozyc nalezy w okolice prawej pachwiny i uzyc lekarstwo przez lekarza przepisane. Podawac przez dluzszy czas zupe z oatmealu i rosol wolowy; mleko nie jest dobre, gdyz fermentuje i wytwarza gazy w kiszkach. Gdy slepa kiszka dokucza, najpraktyczniej jest usunac ja przez operacyje. Najczestsza przyczyna zapalenia jest, w opinii doktora Chrzana, zatwardzenie, dlatego starac sie nalezy zawsze o miekki, regularny stolec.
- Zgodnie z zaleceniami wspolczesnej medycyny zapalenie wyrostka robaczkowego leczy sie juz tylko chirurgicznie.
