Ból głowy (headache, cephalalgia) jest jednym z najczęściej spotykanych problemów medycznych w praktyce klinicznej. Na bóle głowy narzeka 95% kobiet i 91% mężczyzn, a mniej więcej co szósta osoba szuka lekarskiej pomocy z tego powodu. Bóle głowy powodują duże straty w gospodarce nie tylko ze względu na opuszczone dni w pracy, ale również na zmniejszoną produktywność osób dotkniętych tym problemem. Straty ekonomiczne tylko ze względu na bóle migrenowe ocenia się na 17 miliardów dolarów rocznie.
Bóle głowy dzieli się na bóle pierwotne (primary headaches), które występują bez ściśle określonej przyczyny i bóle wtórne (secondary headaches), których przyczyny można ustalić.
Do bólów pierwotnych zaliczają się bóle migrenowe, bóle migrenowe z aurą, bóle napięciowe (tension headache), tzw. cluster headache, napadowe bóle połowicze (paroxysmal hemicrania), bóle głowy wywoływane przez niską temperaturę (cold-stimulus headaches), łagodne bóle kaszlowe (benign cough headaches), bóle głowy związane też z aktywnością seksualną, bóle powysiłkowe (benign exertional headaches).
Grupa bólów wtórnych - to bóle związane z urazami głowy (ostre i przewlekłe), bóle pochodzenia naczyniowego (w trakcie wylewów podpajęczynówkowych, zatorów, zapalenia tętnic, zakrzepów żylnych, nadciśnienia, naczyniaków naczyń wewnątrzczaszkowych), bóle związane ze zmianą ciśnienia wewnątrzczaszkowego przebiegające z jego wzrostem (guzy mózgu, zakażenia wewnątrzczaszkowe, łagodne nadciśnienie wewnątrzczaszkowe) lub obniżeniem (niskie ciśnienie płynu mózgowordzeniowego po nakłuciu kręgosłupa i pobraniu próbki płynu do badań analitycznych). Do tej grupy zaliczają się bóle powodowane przez ostre zatrucie narkotykami, lekami, substancjami chemicznymi, jak też i bóle powodowane poprzez odstawienie powyższych substancji.
Bóle głowy mogą być powodowane poprzez zakażenia bakteryjne i wirusowe nie dotyczące obszaru głowy. Niedotlenienie mózgu, nadmiar tlenku węgla we krwi, niski poziom cukru, nadmiar substancji metabolicznych we krwi mogą również powodować bóle głowy. Procesy chorobowe zachodzące w czaszce, szyi, oczach, uszach, nosie, zatokach, zębach, jamie ustnej, twarzy mogą być odbierane jako bóle głowy. Bóle pochodzenia nerwowego, neuralgie mogą powodować bóle w obszarze głowy unerwianym poprzez poszczególne nerwy. Bóle wtórne głowy leczy się rozwiązując problem podstawowy, którego jednym z objawów jest ból głowy.
Diagnostyka bólów głowy opiera się głównie na dokładnym opisie samego bólu, jego lokalizacji, regularności występowania, nasilenia podczas pory dnia, podczas nachylania się lub dźwigania, czynników wywołujących ból, sensacji poprzedzających ból lub pozostających po ustaniu bólu, towarzyszących problemów medycznych, historii reakcji bólu na przyjmowane leki przeciwbólowe, historii przyjmowania jakichkolwiek leków, ziół, używek (kofeina, alkohol, nikotyna), urazów głowy, zabiegów medycznych w obrębie głowy, fazy okresu miesiączkowego.
Pacjenci powinni być uczuleni na oznaki mogące sugerować poważne problemy medyczne (red flags). Jeżeli ostry ból głowy występuje u osoby po pięćdziesiątym roku życia lub wzrasta stopniowo z upływem czasu lub występuje razem z gorączką, sztywną szyją, wysypką na skórze lub zaburzeniami neurologicznymi (zaburzenia ruchowe, czuciowe, problemy z mową, z połykaniem, wzrokiem, równowagą, zaburzenia świadomości) lub jeżeli ból jest wynikiem urazu głowy pacjent powinien zgłosić się do lekarza. Powyższe oznaki mogą wymagać dokładnego zbadania i przeprowadzenia badań dodatkowych w postaci badania krwi, tomografii komputerowej, badania magnetycznego rezonansu głowy, nakłucia dolędźwiowego i badania płynu mózgowordzeniowego, badania elektrycznej aktywności mózgu.
Najczęściej spotykanym bólem głowy jest ból napięciowy, który występuje u ponad 80% populacji ludzkiej, trochę częściej u kobiet. Ogólnie przyjmuje się, że jest to ból pochodzenia mięśniowego z drobnych mięśni skalpu i głowy, które pozostając w napięciu przez dłuższy czas doprowadzają do powstania tępego, symetrycznego bólu występującego najczęściej w obrębie górnej części głowy, od czoła do karku i powyżej. Ból ten nie zmienia się podczas wysiłku, nie towarzyszą mu nudności lub wymioty, trwa od 30 minut do siedmiu dni, mniej aniżeli 180 dni na rok. W czasie bólu może dochodzić do światłowstrętu lub dźwiękowstrętu. Ból ten nie jest poprzedzany aurą i zazwyczaj występuje w okresach wzmożonego stresu. Leczenie bólu napięciowego to przede wszystkim niesterydowe leki przeciwzapalne typu ibuprofen (Advil, Motrin) czy aspiryny. Acetaminofen (Tylenol) jest również bardzo skuteczny w leczeniu tego typu bólu. Dodatek drobnych ilości kofeiny do leków przeciwbólowych poprawia efektywność aspiryny i Tylenolu. Jeżeli powyższe leki nie mają większego efektu na ból napięciowy, można wtedy stosować mieszankę leków przeciwbólowych i łagodnych leków uspokajających. Leków narkotycznych nie używa się do leczenia tego typu bólów.
Pomimo intensywnych badań prowadzonych na całym świecie, do dzisiaj niewiele wiadomo na temat patogenezy migren. Najprawdopodobniej powstają one w wyniku kombinacji zaburzeń naczynioruchowych i neuroprzekaźnikowych. Bóle migrenowe trwają od czterech do siedemdziesięciu dwóch godzin, najczęściej występują po jednej stronie głowy, mają pulsujący charakter, mogą osiągać duże natężenie i zazwyczaj zaostrzają się w czasie aktywności ruchowej. Podczas migren zazwyczaj dochodzi do odczuwania nudności lub wymiotów, światłowstrętu lub dźwiękowstrętu. Podczas migren z aurą może dochodzić do całkowicie odwracalnych objawów naśladujących ogniskowe uszkodzenie kory mózgowej lub pnia mózgu. Objawy aury rozwijają się stopniowo przez co najmniej cztery minuty i pojawiają się w określonej kolejności, żaden z objawów aury nie trwa dłużej niż godzinę, a ból głowy pojawia się przed, w czasie lub do godziny po zaprzestaniu aury. Pacjent często ma też przeczucie nadciągającej aury i bólu migrenowego. Ten tak zwany stan prodromalny może pojawiać się kilka godzin do kilku dni przed pojawieniem się aury i jest opisywany przez pacjentów jako zmiany nastroju, euforia; jest on inny dla każdego pacjenta lub też może nie występować w ogóle.
Leczenie bólów migrenowych zaczyna się od niefarmakologicznych metod. Pacjent powinien mieć zapewniony komfort w cichym, zaciemnionym miejscu. Można stosować ciepłe lub zimne okłady na głowę. Jeżeli dochodzi do nudności lub wymiotów, podaje się leki przeciwwymiotne, stara się nawodnić pacjenta poprzez podawanie małych ilości płynów. Migrenowe bóle głowy leczy się lekami, które u danego pacjenta działają najlepiej. Sami pacjenci często wiedzą jakie leki najbardziej im pomagają, jednak spora część bólów migrenowych jest odporna na leczenie, a każdy z leków stosowanych do leczenia migren pomagą co najwyżej w 70% przypadków. Leki dostępne bez recepty typu Tylenol, Advil, Motrin, aspiryna z dodatkiem kofeiny są lekami, które pacjenci bardzo często używają. Trzeba pamiętać jednak o tym, że nawet te leki mają swoje skutki uboczne, a ich przedawkowanie może doprowadzić do uszkodzenia wątroby lub nerek. Jeżeli te środki zawodzą, można używać leków narkotycznych lub pochodnych ergotaminy (żytni sporysz- ergot), tryptanów, prochlorperazyny. Każdy pacjent może znaleźć sobie lek, który jemu najlepiej zwalcza ból migrenowy i nie daje przy tym zbyt wielu efektów ubocznych.
Cluster headachewystepuje stosunkowo rzadko i tylko cztery na tysiąc osób doświadcza tego bólu, ale dziewięć na dziesięć osób dotkniętych cluster headache to mężczyzni. Ból ten wystepuje po jednej stronie twarzy, najczęściej w okolicy oczodołu, nad okiem, lub też w okolicy skroniowej i trwa od 15 minut do trzech godzin. Podczas tego bólu może dochodzić do przekrwienia spojówki, łzawienia, obrzęku błony śluzowej nosa, kataru, pocenia się twarzy lub czoła, opadania powieki, obrzęku powieki po stronie objętej bólem. Ataki bólowe występują z częstotliwością jeden atak co drugi dzień do ośmiu ataków na dzień. Serie ataków trwają kilka tygodni do kilku miesięcy, po czym następuje kilkumiesięczna lub kilkuletnia przerwa. Ból w trakcie tych ataków jest jednym z najgorszych bólów doświadczanych przez człowieka. Ból ten często zaczyna się w nocy i może być wywołany alkoholem, lekami rozszerzającymi naczynia krwionośne, zatrzymaniem oddechu w czasie snu. Podczas bólu nie występują nudności, wymioty, światłowstręt. Leczenie cluster headache polega na podawaniu tlenu do oddychania, zastrzyków sumatryptanu, donosowago zakraplania kropli lidokainy.
Pozostałe bóle pierwotne nie mają zbyt dużego znaczenia klinicznego i praktycznie nie wymagają leczenia. Bóle wtórne, jak już wcześniej wspomniałem, są objawem, i jako objaw powinny ustąpić po wyleczeniu podstawowej choroby.
Czytelnikom "Monitora" życzę miłych, spokojnych, radosnych i zdrowych Świąt Wielkanocnych i mam nadzieję, że za rok, w szczęściu i zdrowiu znowu się spotkamy.
