Wścieklizna (ang. rabies) jest chorobą wirusową obejmującą ssaki i ludzi oraz posiadającą zasięg światowy. Liczba krajów i terytoriów wolnych od tej choroby jest relatywnie mała w stosunku do obszarów zajętych chorobą. Większość krajów wolnych od wścieklizny to terytoria wyspiarskie takie jak Australia, Japonia, Islandia, Wielka Brytania, Nowa Zelandia, Barbados, Fidżi, Wyspy Bahama, Hawaje, Papua Nowa Gwinea, Singapur, Seszele, Hong Kong oraz kraje o skomplikowanych warunkach geograficznych, takie jak Kraje Skandynawskie, Hiszpania, Portugalia, Grecja czy kraje Ameryki Łacińskiej: Urugwaj i Chile.
Wirus wścieklizny należy do grupy Lyssavirus i rodziny Rbabdowirusów o kilkunastu ekotypach; charakteryzuje się neurotropizmem tzn. powinowactwem do OUN; wywołuje ostre zapalenie ośrodkowego układu nerwowego zwykle prowadzące do śmierci zwierzęcia czy człowieka. Rezerwuar wścieklizny, niezależnie od szerokości geograficznej zawsze stanowią zwierzęta mięsożerne oraz insektożerne nietoperze.
Według WHO ponad 40,000 ludzi umiera rocznie z powodu wścieklizny. Najwięcej przypadków zgonów ludzi notowanych jest w Azji i Afryce oraz Ameryce Łacińskiej, ale okazjonalnie zdarzają się one w Stanach Zjednoczonych czy innych krajach wysokorozwiniętych. Procesy migracyjne ludzi i zwierząt wciąż stanowią znaczący problem epidemiologiczny, epiozootiologiczny czy endemiczny, a wścieklizna zwierząt oraz ludzi zawsze powinna być brana pod uwagę w przypadkach trudnych do zdiagnozowania zapaleń mózgu.
Zawsze należy pamiętać, że bezpańskie czy nie szczepione psy i koty obok dzikożyjących zwierząt mięsożernych (w zależności od szerokości geograficznej stanowią je kojoty, rude, arktyczne i szare lisy, szakale, rakuny, skunksy, wilki) czy insektożernych nietoperzy, w specyficznych regionach, z pewnością stanowią rezerwuar wirusa wścieklizny. Dane epidemiologiczne wskazują, że w krajach, w których szczepienia psów, kotów oraz innych zwierząt udomowionych są rutynowe oraz funkcjonują w dość sprawny sposób programy kontrolne, przypadki wścieklizny u ludzi czy zwierząt, pomimo zdarzających się pogryzień, należą do rzadkości. Szczepienia psów i kotów, ze względu na bezpośrednie jednoczesne obcowanie tychże zarówno z człowiekiem jak i środowiskiem naturalnym, stanowią tak zwaną "strefę buforową" w transmisji choroby ze zwierząt dzikich na człowieka.
Procedury postępowania w każdym przypadku podejrzenia o wściekliznę ze względu na zdrowie publiczne narzucają wszystkim zainteresowanym instytucjom tzw. "status uprzywilejowania" w działaniach i w każdym kraju obwarowane są bardzo precyzyjnymi przepisami sanitarnymi, narzuconymi przez WHO. Szczepienia zwierząt i ludzi od czasu ich wprowadzenia przez Pasteur"a w 1884 stały się najsilniejszą bronią w walce ze wścieklizną. Unowocześnianie szczepionek oraz ujednolicenie metod kontrolnych i przepisów sprawiły, że postępowanie w przypadkach podejrzenia o wściekliznę i w przypadkach wystąpienia wścieklizny jest bardzo rygorystyczne i zawsze takie samo. Oznacza to między innymi, że wszystkie szczepienia zwierząt powinny odbywać się pod restrykcyjnym i bezpośrednim nadzorem lekarza weterynarii według instrukcji producenta, a wszystkie agencje i lecznice zobligowane są do utrzymywania odpowiedniego systemu identyfikacji zwierząt szczepionych (tabliczki identyfikacyjne oraz certyfikaty szczepienia). Co roku na przykład amerykańska agencja rządowa NASPHV udostępnia zainteresowanym stronom rekomendowane na dany rok szczepionki przeciwko wściekliźnie określając nazwę produktu, producenta, dawkowanie i stosowanie u określonych gatunków zwierząt, rekomendując wiek pierwszego szczepienia, kolejnego szczepienia oraz miejsce i sposób inokulacji.
Zainfekowanie się wirusem wścieklizny
Najczęściej następuje przez uszkodzoną skórę w wyniku pogryzienia, bądź poprzez zanieczyszczenie zainfekowanymi świeżymi tkankami lub świeżą śliną otwartych ran lub błon śluzowych.
W przypadku bezpośredniego kontaktu człowieka ze zwierzętami wściekłymi eliminuje się natychmiastowo jakiekolwiek możliwości dalszej ekspozycji, rany poddaje się odpowiednim zabiegom czyszcząco - dezynfekującymm łącząc je z właściwymi pasywnymi i aktywnymi immunizacjami.
Wszystkie detale dotyczące przedekspozycyjnej i poekspozycyjnej profilaktyki są określone przez cały szereg przepisów rządowych i stanowych egzekwowanych i nadzorowanych przez agencje do tego powołane. Wszystkie lokalne władze w oparciu o federalne, stanowe i miejscowe przepisy nadzorują programy szczepień przeciwko wściekliźnie u psów, kotów i fretek, a zwierzęta bezpańskie i niechciane usuwane są ze środowiska miejskiego.
Kontrola występowania wścieklizny u dzikich zwierząt mięsożernych czy insektożernych nietoperzyjako stałego, potencjalnego rezerwuaru tej choroby w każdym kraju z różnych pwodów jest bardzo utrudniona, ale poprzez entralne (doustne) szczepienia, wyłapywanie zwierząt czy odstrzał dość skutecznie przerywa się łańcuch transmisji.
Metody kontrolne dotyczące ochrony zwierząt domowych przed wścieklizną opierają się na:
1. odpowiednim postępowaniu i szczepieniu przedekspozycyjnym;
2. odpowiednim postępowaniu ze zwierzętami bezpańskimi;
3. kontroli obrotu zwierzętami (określone warunki przewożenia ich poza granice stanu i państwa);
4. programach licencjonowania i rejestracji zwierząt;
5. odpowiednim postępowaniu poekspozycyjnym;
6. odpowienim postępowaniu ze zwierzętami, które pogryzły człowieka.
Szczególnej uwagi i wyjaśnień dla właścicieli psów, kotów czy fretek wymagają dwie najczęściej spotykane sytuacje, w których doszło do pogryzienia człowieka przez naszego pupilka bądź gdy nasz czworonóg nie szczepiony, szczepiony czy z nieaktualnym szczepieniem kontaktował się ze zwierzęciem chorym na wściekliznę.
W przypadku pogryzienia człowieka przez psa, kota czy fretkę, niezależnie czy jest to zwierzę zdrowe, z aktualnymi szczepieniami, poddaje się 10-dniowej obserwacji na koszt właściciela, a w przypadku wystąpienia jakichkolwiek objawów klinicznych uruchamia się całą procedurę postępowania profilaktycznego dotyczącą pogryzionej osoby i zwierzęcia będącego sprawcą.
W drugim przypadku, kontaktu naszego czworonoga ze zwierzęciem wściekłym, naszego nie szczepionego psa, kota czy fretkę poddaje się eutanazji. W sytuacji gdy właściciel zwierzęcia z różnych powodów nie zgadza się na eutanazję, zwierzę izoluje się całkowicie od środowiska na okres 6 miesięcy i poddaje obserwacji, a na miesiąc przed upływem terminu izolacji poddaje się je szczepieniu. Zwierzęta z aktualnymi szczepieniami, które kontaktowały się ze wściekłym zwierzęciem poddaje się natychmiastowemu szczepieniu i pozostawia się pod ścisłą kontrolą właściciela i obserwacją przez okres 45 dni. Zwierzęta z nieaktualnym szczepieniem poddaje się dokładnej ewaluacji i obserwacji do czasu podjęcia ostatecznej decyzji przez zainteresowane służby.
Według Illinois Department of Public Health od 1 stycznia do 1 listopada 2000 z terenu Illinois przebadano 2883 zwierzęta na wypadek wścieklizny, w tym 367 nietoperzy, z których 33 osobniki (6%) okazały się chore. Przebadane 22 nietoperze pochodziły z powiatów: Adams, Boone, Clinton, Cook, DuPage, Effingham, Fayette, Lake, McHenry, Marion, Peoria, Piatt, Saline i Winnebago. Natomiast u żadnego z przebadanych skunksów w roku 1999 i do września 2000 nie stwierdzono objawów choroby.W roku 2000 w USAodnotowano 4 przypadki wścieklizny u ludzi. Troje z nich miało kontakt z nietoperzami, jedna osoba zaraziła się w Afryce w wyniku pogryzienia przez psa. Ugryzienie przez nietoperza nie jest jedynym możliwym sposobem ekspozycji, obecność tego ostatniego w pomieszczeniu wspólnie z człowiekiem równie może stanowić o możliwości zainfekowania się przez jego ślinę, która dostanie się na śluzówkę oczu, jamy ustnej czy nosowej człowieka. Ta ostatnia uwaga oznacza konieczność wystrzegania się budynków czy pomieszczeń, w których przebywają lub przebywały nietoperze.
