Substancje toksyczne występują w przyrodzie od początku świata, a ludzie syntetyzują ich jeszcze więcej, powoli doprowadzając do zatruwania przyrody i samych siebie. Z ponad 13 milionów zidentyfikowanych substancji chemicznych około 3,000 jest odpowiedzialnych za ponad 95% zatruć. Często bardzo mała dawka jest w stanie zaburzyć funkcje naszego ustroju, czasami duże dawki bezpiecznych substancji mogą mieć działanie toksyczne. Zatrucia zdarzają się przypadkowo i celowo, poprzez naszą niewiedzę i nadużywanie, w domu i w pracy. Często objawy występują natychmiast po wielu dniach. Zatrucia mogą doprowadzić do uszkodzenia praktycznie każdego narządu i układu. Ilość środków toksycznych jest olbrzymia, tak więc i lista objawów i zespołów objawowych wywoływanych przez te substancje jest długa.
Zespoły zatruciowe można podzielić ze względu na substancje chemiczne, które wywołują podobne objawy (narkotyczny, salicylowy, cyjankowy), ze względu na działanie na układy neuroprzekaźnikowe naszego organizmu (cholinergiczny, antycholinergiczny, sympatomimetyczny), miejsce działania w naszym centralnym układzie nerwowym (pozapiramidowy), zmiany równowagi kwasowo-zasadowej (zespół kwasicy metabolicznej). Rozróżnia się zespół narkotyczny z zaburzeniami świadomości, oddychania, obniżonym ciśnieniem tętniczym krwi, zwężonymi źrenicami oczu. Substancje, które powodują te zaburzenia to morfina, heroina, kodeina, naturalne i syntetyczne opiaty. Zespół salicylowy jest wywoływany aspiryną i jej pochodnymi (ibuprofen, naproxen). Zespół ten charakteryzuje się gorączką, przyspieszonym oddechem, zaburzeniami równowagi kwasowo-zasadowej we krwi, zaburzeniami elektrolitowymi, brzęczeniem w uszach.
Zespół sympatomimetyczny występuje po zażyciu nadmiernych ilości amfetaminy i jej pochodnych, kokainy, kofeiny, aminofiliny. Zespół ten charakteryzuje się nadmiernym pobudzeniem, nadciśnieniem, zaburzeniami rytmu serca, napadami padaczki.
Zespół cholinergiczny charakteryzuje się nadmiernym ślinieniem, skurczem oskrzeli, nietrzymaniem moczu i kału, łzawieniem, zaburzeniami nerwowo-mięśniowymi i występuje po zatruciu acetylocholina, środkami owadobójczymi, trującymi grzybami, betanecholem, metacholina.
Zespół antycholinergiczny występuje po spożyciu atropiny i podobnych do niej alkaloidów wilczej jagody, środków antychistaminowych, trójcyklicznych środków przeciwdepresyjnych, fenotiazyny. Osoby zatrute tymi środkami mają suchość w ustach, zamglone widzenie, rozszerzone źrenice, przyspieszone tętno, suchą przekrwioną skórę, podwyższoną temperaturę ciała, zatrzymanie moczu, zaburzenia świadomości, halucynacje, nadmierne pobudzenie. Czasami dochodzi nawet do śpiączki.
Zespół pozapiramidowy charakteryzuje się bólami przy przełykaniu, bolesnym zaciśnięciem szczęk (trismus), nadmierną sztywnością ciała, skurczem mięśni gardła i krtani. Zespół ten występuje po zażyciu środków psychotropowych takich jak haloperidol, fenotiazyny, leki antypsychotyczne.
Po zażyciu związków cyjanku lub amygdaliny może dojść do rozwinięcia zespołu cyjaninowego charakteryzującego się nudnościami, wymiotami, zasłabnięciem, śpiączką, wolnym tętnem, i kwasicy metabolicznej.
W zespole kwasicy metabolicznej przy zatruciu metanolem (spirytus drzewny), etanolem (spirytus spożywczy), glikolem etylenowym (płyn chłodnicowy), paraaldehydem (formalina), żelazem, salicylanami, cyjankami występuje cała gama objawów, a jedyna wspólna cecha powyższych substancji jest, że one same lub też ich produkty przemian chemicznych obniżają pH naszej krwi doprowadzając do kwasicy. Najczęstszym objawem jest przyspieszony, głęboki oddech.
Przy zatruciu tlenkiem węgla, siarką, związkami azotu dochodzi do tworzenia trwałych związków chemicznych z hemoglobiną co doprowadza do zmniejszenia zdolności transportowych tlenu przez hemoglobinę. Wiąże się to z zaburzeniami oddychania, sinicą, bólami głowy, zaburzeniami świadomości.
Problemy z rozpoznawaniem zatruć są również związane z tym, że nie zawsze pacjent jest świadom tego co spożył, a jeżeli jest to małe dziecko w pobliżu którego znaleźliśmy opakowanie z lekami lub płynem na porost włosów dziadka, nie wiemy ile, kiedy i czy w ogóle substancje te dostały się do organizmu. Przed udaniem się do lekarza dobrze jest zadzwonić do Illinois Poison Center 1(800) 942-5969 i sprawdzić, czy dane substancje lub ich pojedyncze składniki należą do środków toksycznych. Aby uzyskać wyczerpującą informację trzeba mieć opakowanie po spożytym środku i jego skład chemiczny. Możecie państwo przeczytać napisy na niektórych opakowaniach w kuchni lub łazience żeby zobaczyć dlaczego czasami jest trudno wydać ostateczną decyzję czy spożycie danej substancji spowoduje zatrucie czy też nie.
Ogólnie przyjmuje się, że rozpoznanie zatrucia jest trudne, chyba ze jest to zatrucie ostre, a w pobliżu znajdziemy opakowanie po lekach lub środkach chemicznych które mogły spowodować dane objawy u pacjenta. Zazwyczaj tylko połowa pacjentów z zatruciami ma trafną historię spożycia substancji trującej a częste są przypadki spożycia kilku środków trujących na raz. Ze względu na rozbieżności pomiędzy wywiadem medycznym a rzeczywistym obrazem leczenie trzeba zaczynać jeszcze przed identyfikacją trucizny. Leczenie podtrzymujące polega na zapewnieniu drożności dróg oddechowych, podtrzymaniu prawidłowego ciśnienia krwi, leczeniu zaburzeń rytmu serca. Gdy pacjent jest nieprzytomny często podaje się odtrutki takie jak naloxan (odtrutka stosowana przy przedawkowaniu narkotyków), glukozę (powoduje prawie natychmiastową poprawę stanu pacjenta ze zbyt niskim poziomem cukru we krwi), witaminę B1 (tiamine - witamina niezbędną przy odtruwaniu poalkoholowym), tlenu (przy zatruciu tlenkiem węgla). Inne odtrutki stosuje się dopiero po zidentyfikowaniu substancji trującej.
Wczesne wymioty zazwyczaj usuwają większość trucizny nim zostanie ona wchłonięta do organizmu. W szpitalu płukanie żołądka ma przewagę nad wywoływaniem wymiotów gdyż nie traci się czasu na czekanie nim środki wymiotne zaczną działać. Płukanie żołądka powinno być wykonane w czasie pierwszej godziny od spożycia trującej substancji, najlepiej z dodatkiem węgla aktywowanego.
Po zidentyfikowaniu substancji trującej możemy zastosować leczenie odpowiednimi odtrutkami.
Przy zatruciu Tylenolem stosuje się n-acetylcysteine, przy zatruciu tlenkiem węgla stosuje się tlen, przy zatruciach preparatami naparstnicy stosuje się przeciwciała przeciwko alkaloidom naparstnicy. Etanol stosuje się przy zatruciach metanolem i glikolem. Przy zatruciach metalami ciężkimi stosuje się środki chelatujące, przy zatruciu warfaryna (środek przeciwkrzepliwy) stosuje się witaminę K. Jest dużo innych odtrutek jednakże ciągle wiele pospolicie występujących trucizn nie posiada odtrutek i leczenie może polegać tylko na podtrzymywaniu funkcji naszego organizmu.
Zatruciom łatwiej jest zapobiegać niż je leczyć. Wprowadzenie na rynek pojemników na leki z zamknięciami trudnymi do otworzenia przez dzieci (child-resistant containers) doprowadziło do zmniejszenia ilości śmiertelnych zatruć u dzieci poniżej piątego roku życia z 500 w 1959 do około 50 w 1996. Umieszczanie na opakowaniach dokładnego składu chemicznego substancji używanych w domu i w przemyśle zapewnia szybka identyfikacja związków trujących i potencjalnych zagrożeń. Szeroko stosuje się różne alarmy wykrywające tlenek węgla, ogranicza się normy zanieczyszczenia powietrza i wody, zaprzestano produkcji farb ołowiowych, i dodawania ołowiu do benzyny. Kiedy pracujemy z substancjami szkodliwymi pamiętajmy o używaniu ochronnych rękawic i masek chroniących nasze drogi oddechowe.
Pomimo najlepszych metod zapobiegawczych niemożliwe jest całkowite wyeliminowanie ryzyka zatruć. Dlatego warto jest zapamiętać, że w przypadkach kiedy mamy jakiekolwiek wątpliwości odnośnie kontaktu z chemikaliami w domu lub pracy można zadzwonić na bezpłatny telefon Illinois Poison Center i sprawdzić czy dana substancja jest trucizną, czy też nie.
