Rozporządzenie na wypadek śmierci, dokonane w formie testamentu - a więc powołania do spadku określonego kręgu osób powinno w celu wywołania skutku prawnego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, spełniać szereg warunków formalnych związanych z regulacją zawartą w art. 941 kodeksu cywilnego i następne.
Poza formami szczególnymi sporządzenia testamentu - uwarunkowanymi specyficznymi okolicznościami - jak zagrożenie życia spadkodawcy, przebywanie na statkach powietrznych lub morskich, czy też sporządzenie testamentów przez osoby wojskowe, prawo polskie przewiduje następujące formy sporządzenia oświadczenia zawierającego wolę powołania danej osoby do spadku: testament własnoręczny, testament notarialny i testament allograficzny.
Testament własnoręczny
Dokument zawierający rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci - aby mógł zostać uznany za testament własnoręczny musi posiadać trzy elementy: datę sporządzenia, podpis spadkodawcy, być fizycznie spisany własną ręką spadkodawcy.
Uchybienie którejkolwiek z przesłanek wskazanych wyżej co do zasady będzie powodowało nieważność całego dokumentu. Pewnym wyjątkiem jest brak daty na testamencie. Zgodnie bowiem z przepisem art. 949 § 2 kodeksu cywilnego, brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, o ile nie wywołuje wąt-pliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Co za tym idzie, brak daty niekoniecznie oznacza automatyczną nieważność testamentu, jednakże, jak wynika z brzmienia przepisu artykułu 949 § 2 kodeksu cywilnego, brak daty powoduje szereg komplikacji w praktyce oraz w konsekwencji może prowadzić do nieważności całego testamentu. Z tych przyczyn warto zawsze opatrzyć testament datą.
Do najczęstszych błędów pojawiających się w kontekście sporządzenia testamentu własnoręcznego należy spisanie oświadczenia woli przez inną osobę i jedynie złożenie podpisu przez spadkodawcę lub też podpisanie się spadkodawcy w testamencie nad pismem zawierającym rozrządzenie na wypadek śmierci - czyli innymi słowy nad tekstem. Podobnie tekst elektroniczny czy też wydruk komputerowy nie będzie, w świetle prawa polskiego, mógł być uznany za ważny testament.
Testament notarialny
Rozporządzenie na wypadek śmierci może być także złożone przed notariuszem - a więc osobą, o której mowa w ustawie z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.). Ta forma sporządzenia testamentu jest uważana za najbezpieczniejszą dla spadkodawcy z kilku przyczyn. Dokument sporządzony w kancelarii notarialnej w zasadzie nigdy nie może zaginąć i jest przechowywany w miejscu zapewniającym zabezpieczenie przed osobami trzecimi, gwarantując tym samym nie tylko ochronę prywatności oświadczenia spadkodawcy, ale przede wszystkim dając gwarancję, iż w każdym momencie można uzyskać kolejne odpisy testamentu, na prawach oryginału. Do ważnych obowiązków notariusza należy także takie zidentyfikowanie osoby składającej oświadczenie woli, które w przyszłości nie będzie pozostawiało wątpliwości co do tożsamości spadkodawcy. Podobnie pozytywnie należy ocenić udział czynnika profesjonalnego w tworzeniu tego dokumentu - notariusz ma bowiem obowiązek nie tylko spisania woli spadkodawcy, ale także jest zobowiązany czuwać nad zgodnością z prawem samego tekstu testamentu. Te okoliczności, w połączeniu z niską opłatą za sporządzenie tego dokumentu powodują, iż w praktyce jest to często spotykana forma rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci.
Problematycznym dla osób przebywających na emigracji jest obowiązek złożenia oświadczenia przed polskim notariuszem - a więc osobą posiadającą ten status wedle prawa polskiego. Szereg rozbieżności pomiędzy instytucjami notariusza w krajach europejskich oraz obszarach common law tj. Stany Zjednoczone czy Wielka Brytania powoduje, iż de facto jedynie sporządzenie testamentu w polskim biurze notarialnym będzie mogło być uznane za dokonane z zachowaniem formy aktu notarialnego.
Testament allograficzny
Spadkodawca może także sporządzić testament w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją wolę ustnie wobec osób, które są wymienione w art. 951 §1 k.c. Należą do nich:
- wójt, burmistrz lub prezydent miasta,
- starosta, marszałek województwa,
- sekretarz powiatu albo gminy lub,
- kierownik urzędu stanu cywilnego,
Przy tego rodzaju czynności oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole, z podaniem daty jego sporządzenia. Taki dokument musi zostać kolejno odczytany spadkodawcy, przy jednoczesnej obecności dwóch świadków, a następnie powinien być on podpisany przez spadkodawcę, przez osobę wymienioną wyżej, wobec której wola została oświadczona oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, to należy zaznaczyć w protokole wskazując przyczyny braku podpisu.
Do wad tego rodzaju czynności zalicza się przede wszystkim obowiązek uczestniczenia w czynności osoby z grupy wymienionej wyżej, a także udziału świadków. To powoduje, iż jest to dość rzadko spotykana forma, w zasadzie nie stosowana przez nie-rezydentów. Dodatkowo warto zaznaczyć, iż sądy odnoszą się z dużą dozą nieufności do testamentu sporządzonego w formie allograficznej, ze względu na przypadki fałszerstw rzeczywistej woli spadkodawców, jakie miały miejsce w przeszłości.
Uwagi
Aby dany dokument mógł zostać uznany za testament musi on oczywiście zawierać oświadczenie woli spadkodawcy, powołujące określoną osobę lub osoby do dziedziczenia po nim określonego przedmiotu lub też całości majątku - tzw. masy spadkowej. Brak któregokolwiek z tych elementów dyskwalifikuje takie oświadczenie woli jako testament i powoduje, że nie wywołuje on w zasadzie żadnych skutków prawnych. Podobnie zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jest za nie istniejące. Jednak gdyby z treści testamentu lub z okoliczności wynikało, że bez takiego zastrzeżenia dana osoba nie zostałaby powołana, testament musi być uznany za nieważny - art. 962 kodeksu cywilnego. Innymi słowy testament musi zawierać bezwarunkowe i nieograniczone terminem powołanie konkretnej osoby do spadku.
Kolejna uwaga odnosi się do tak zwanych testamentów wspólnych, czyli sporządzanych przez kilka osób jednym dokumentem. Tego typu oświadczenia woli są z punktu widzenia prawa polskiego niedopuszczalne, a co za tym idzie bezwzględnie nieważne. Zasadą zatem jest, że testament winien być sporządzony osobno przez każdą z osób.
Żadna z podanych wyżej form testamentu nie posiada silniejszej mocy prawnej od pozostałych - można więc powoływać do spadku, w skład którego wchodzi np. nieruchomość, spadkobiercę tak za pomocą testamentu notarialnego jak i własnoręcznego. Obie formy będą zgodne z prawem i będą wywoływały skutki prawne.
Także w wypadku funkcjonowania w obrocie prawnych dwóch dokumentów zwierających oświadczenie woli spadkodawcy, forma ich sporządzenia nie będzie odgrywała roli. W tej sytuacji, gdy na przykład powołuje się dwie różne osoby do całości spadku, w dwóch różnych dokumentach decydującym będzie dokument sporządzony później. I tu bez znaczenia będzie, czy pierwszym był testament notarialny, a drugim już "jedynie" testament własnoręczny.
Prawo prywatne
międzynarodowe
Na koniec warto zaznaczyć, że wszelkie powyższe uwagi mają zastosowanie do prawa polskiego. To znaczy zachowanie wymogów opisanych powyżej pociągnie za sobą skuteczność testamentu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, ale niekoniecznie będzie oznaczać skuteczność testamentu na terenie USA. Ma to o tyle znaczenie, że wiele osób przebywających za granicą posiada składniki majątkowe zarówno w Polsce, jak i np. w Stanach Zjednoczonych. W takim przypadku ważne jest, aby testament mógł wywoływać skutek zarówno w USA jak i w Polsce. Tego typu kolizje i wątpliwości polski ustawodawca rozwiązał poprzez ustawę prawo prywatne międzynarodowe z dnia 12 listopada 1965 roku (Dziennik Ustaw z 1965 roku, nr 46 poz. 290).
Zgodnie z art. 34 powołanej powyżej ustawy, dla spraw spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili śmierci. Ponieważ prawo polskie traktuje obywatela polskiego, nawet jeżeli ma on obywatelstwo innego kraju - np. obywatelstwo Stanów Zjednoczonych - jako osobę podlegającą prawu polskiemu, w przypadku śmierci osoby, która w jej chwili była obywatelem polskim, zastosowanie w zakresie spadków, co do zasady, będzie miało prawo polskie.
Ustawodawca polski przewidział jednak pewne odstępstwo w zakresie formy testamentu. Zgodnie z art. 35 ustawy prawo prywatne międzynarodowe, o ważności testamentu i innych czynności prawnych na wypadek śmierci rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania tych czynności. Tak więc co do zasady sporządzający testament, który w chwili śmierci był obywatelem polskim, winien zachować wszelkie wymogi formalne przewidziane przez prawo polskie, o których mowa w niniejszym artykule. Jednakże równocześnie dla ważności testamentu wystarcza zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana - zdanie drugie art. 35 ustawy prawo prywatne międzynarodowe. Co za tym idzie, jeżeli sporządzający testament dokonuje tej czynności na terytorium Stanów Zjednoczonych, wystarcza - dla skuteczności takiego testamentu zarówno na terenie USA, jak i Polski - zachowanie wszelkich wymogów formalnych obowiązujących w miejscu, w którym testament jest sporządzany. Tutaj mała uwaga - jako że prawo spadkowe należy w Stanach Zjednoczonych do domeny prawa stanowego - wymogi miejscowe są różne w różnych stanach USA. Forma przewidziana prawem Illinois niekoniecznie będzie tożsama z formą w stanie Nowy Jork. Należy o tym pamiętać i warto skorzystać z pomocy miejscowego adwokata, aby testament mógł wywoływać skutek zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Polsce.
