Wielu z nas ma w Polsce rodziców, dziadków i innych krewnych. Po ich odejściu czasami po nich coś dziedziczymy. Polskie prawo spadkowe całkowicie różni się od amerykańskiego i warto je znać. Szczególnie interesującym jest zachowek - zabezpieczenie prawne przysługujące najbliższej rodzinie spadkodawcy.
Definicja zachowku
Instytucja zachowku w polskim prawie cywilnym, określona w Kodeksie cywilnym w artykułach 991–1011, gwarantuje najbliższej rodzinie spadkodawcy, pominiętej w testamencie, prawo do otrzymania określonej części spadku. Zachowek to swego rodzaju ochrona dla osób, które powinny dziedziczyć na mocy ustawy, ale zostały pominięte w testamencie.
Kto ma prawo do zachowku
Prawo do zachowku przysługuje zstępnym (czyli dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, jeśli byliby oni powołani do dziedziczenia z ustawy. Co ważne, rodzeństwo, dalsi krewni oraz osoby niespokrewnione nie mają prawa do zachowku. Zachowek nie przysługuje również osobom wydziedziczonym w testamencie, osobom uznanym za niegodne dziedziczenia, a także tym, które odrzuciły spadek lub zrzekły się dziedziczenia.
Warto przypomnieć zasady dziedziczenia ustawowego w Polsce. Kolejność dziedziczenia jest następująca: w pierwszej kolejności dziedziczą małżonek i dzieci, w równych częściach, z tym, że udział małżonka nie może być mniejszy niż 1/4 spadku. Jeśli brak dzieci, to dziedziczą małżonek i rodzice, a następnie rodzeństwo i ich zstępni. W dalszej kolejności dziedziczą dziadkowie i ich zstępni. Jeśli brak krewnych, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego lub Skarbowi Państwa.
Ile wynosi zachowek
Wysokość zachowku uzależniona jest od tego, kto się o niego ubiega. Dzieci, małżonek i rodzice otrzymują połowę wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby im przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni – zachowek wynosi dwie trzecie takiego udziału.
Przykład: Jeśli zmarły pozostawił majątek wart 600,000 zł i miał jedno dziecko oraz małżonka, to każde z nich odziedziczy po 300,000 zł z ustawy. Jeśli jednak w testamencie cały majątek zapisał osobie trzeciej, dziecko oraz małżonek mogą żądać zachowku w wysokości połowy swego ustawowego udziału, czyli po 150,000 zł.
Jak obliczyć wartość zachowku
Do podstawy obliczenia zachowku dolicza się wartość spadku z dnia śmierci spadkodawcy, a także darowizny dokonane przez spadkodawcę w ciągu 10 lat przed śmiercią (w określonych przypadkach również wcześniej), z pominięciem drobnych darowizn codziennych. Darowizny na rzecz osób bliskich mogą znacznie wpłynąć na wysokość należnego zachowku.
Kiedy można żądać zachowku
Roszczenie o zachowek można zgłosić w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu lub od otwarcia spadku, jeśli testamentu nie było. Po upływie tego terminu roszczenie ulega przedawnieniu.
Kodeks posługuje się dwoma sformułowaniami: otwarcie spadku i ogłoszenie testamentu. Oba pojęcia nie są tym samym. Moment otwarcia spadku to nic innego jak moment śmierci spadkodawcy. Ogłoszenie testamentu to z kolei sformalizowana procedura prowadzona przez polski sąd lub notariusza, która może mieć miejsce nawet kilka lat po śmierci spadkodawcy.
Postępowanie sądowe w sprawie zachowku
Jeśli osoby uprawnione nie mogą porozumieć się z beneficjentami testamentu lub obdarowanymi co do dobrowolnej wypłaty zachowku, konieczne może być złożenie pozwu do sądu cywilnego. Postępowanie odbywa się przed sądem rejonowym właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. W pozwie należy wskazać dokładną wartość roszczenia oraz uzasadnić, dlaczego się ono należy. Można również dołączyć dowody, takie jak testament, akty darowizny, potwierdzenia wartości majątku, itp.
Przykład sprawy sądowej: Pan Jan zmarł, pozostawiając testament, w którym cały swój majątek – dom warty 800,000 zł – zapisał sąsiadce, która się nim opiekowała. Syn pana Jana, jedyny spadkobierca ustawowy, złożył pozew o zachowek. Sąd, biorąc pod uwagę wartość majątku i udział ustawowy, przyznał mu zachowek w wysokości 400,000 zł (połowa udziału).
Koszty sądowe i pomoc prawna
Wniesienie pozwu o zachowek wiąże się z opłatą sądową w wysokości 5% wartości roszczenia. Na przykład, żądając zachowku w wysokości 100,000 zł, należy uiścić opłatę sądową w wysokości 5,000 zł. Warto rozważyć pomoc prawnika specjalizującego się w sprawach spadkowych. Osoby w trudnej sytuacji finansowej mogą starać się o zwolnienie z kosztów sądowych lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu.
Czy można zrzec się zachowku
Tak, jeszcze za życia spadkodawcy można podpisać z nim umowę o zrzeczenie się dziedziczenia, która obejmuje również zachowek. Taka umowa musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Po śmierci spadkodawcy możliwe jest również zrzeczenie się roszczenia o zachowek – najczęściej w ramach ugody sądowej lub pozasądowej.
Czy zachowek podlega opodatkowaniu
Zachowek jako forma spadku podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. Jednakże osoby z tzw. grupy zerowej (dzieci, wnuki, małżonek, rodzice) są z tego podatku zwolnione, o ile zgłoszą nabycie w ciągu 6 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku lub zawarcia ugody.
Dokumenty potrzebne przy zachowku
Aby skutecznie wystąpić o zachowek, warto zgromadzić następujące dokumenty: akt zgonu spadkodawcy, testament (jeśli istnieje), akty własności nieruchomości, wyceny majątku, akty darowizny lub umowy darowizn, dokumenty potwierdzające pokrewieństwo (akty urodzenia, małżeństwa), potwierdzenia przelewów i inne dowody darowizn, umowy zrzeczenia się dziedziczenia (jeśli są zawarte).
Podsumowanie
Zachowek w Polsce stanowi skuteczne narzędzie ochrony najbliższej rodziny przed pominięciem w testamencie. Osoby uprawnione mogą dochodzić swoich praw w sądzie, choć wiele spraw udaje się zakończyć ugodowo. Kluczowe jest działanie w terminie, zebranie odpowiednich dokumentów i – w razie potrzeby – skorzystanie z pomocy profesjonalisty. Dla wielu rodzin instytucja zachowku jest nie tylko szansą na sprawiedliwy podział majątku, ale także formą rekompensaty za wieloletnią pomoc okazywaną zmarłemu za życia. Znajomość procedur i przepisów zwiększa szansę na szybkie i korzystne zakończenie sprawy.
Elżbieta Baumgartner
Elżbieta Baumgartner jest autorką wielu książek-poradników, m.in.: Planowanie spadkowe, czyli jak uporządkować swoje sprawy w Stanach i w Polsce oraz Podręcznik ochrony majątkowej”. Są one dostępne tylko w wersji elektronicznej w witrynie Poradnika Sukces: www.PoradnikSukces.com. tel. 1-718-224-3492.
