Instytucja potrącenia jest szeroko wykorzystywana w praktyce, jej przydatność zasadza się przede wszystkim w przyspieszeniu obrotu. Jest oczywistym, że jeśli A zobowiązany jest zapłacić B 100 złotych, z kolei B winien jest A 60 złotych, znacznie rozsądniejszym rozwiązaniem jest, by A zapłacił B 40 złotych niż doprowadzenie do faktycznego spełnienia obu świadczeń. Istota potrącenia tkwi w tym, że dwie wierzytelności, przysługujące dwóm podmiotom, wzajemnie umarzają się do wysokości wierzytelności niższej. Instytucja ta, choć na pozór prosta, skrywa jednak pewne niuanse, komplikujące niekiedy jej stosowanie.
Potrącenie ustawowe i umowne
Wyróżnia się dwa rodzaje potrącenia, zwanego też kompensatą bądź kompensacją – ustawowe, określone w art. 498 i następnych kodeksu cywilnego, oraz umowne, dokonywane na podstawie umowy ustalającej zasady dokonywania potrącenia wzajemnych wierzytelności na przyszłość. Poniżej zostaną omówione zasady ustawowe, pamiętać jednak należy, że strony umowy mogą ustalić odmienne, dogodne dla siebie warunki potrącenia.
Przesłanki potrącenia ustawowego
Zgodnie z art. 498 kodeksu cywilnego, każda z dwóch osób, które są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Na tej podstawie w literaturze prawa cywilnego wyróżnia się następujące przesłanki potrącenia: tożsamość stron dokonujących potrącenia oraz wzajemność, jednorodzajowość, wymagalność i zaskarżalność wierzytelności.
Warto zaznaczyć, że wzajemność nie oznacza bynajmniej, że stosunki prawne, z których wierzytelności te wynikają, powinny być ze sobą powiązane. Szczególną uwagę warto spośród powyższych przesłanek poświęcić jednorodzajowości. Problem zarysował się bowiem na tle dopuszczalności potrącenia świadczeń pieniężnych, ale wyrażonych w różnych walutach. Obecnie za utrwalony w orzecznictwie uznać należy pogląd wskazujący, że wyrażenie wierzytelności w różnych walutach nie uniemożliwia ich potrącenia. Problematycznym może być jednak wybór kursu, według którego dokonane zostanie przewalutowanie. Co zaś do wymagalności, powszechnie uznaje się, że dla dokonania skutecznego potrącenia, wymagalna musi być jedynie wierzytelność potrącającego. Podobnie zresztą doktryna wypowiada się o przesłance zaskarżalności – wystarczy, by możliwość dochodzenia przed sądem lub organem państwowym istniała w stosunku do wierzytelności potrącającego. Należy również pamiętać, że w stosunku do przesłanki zaskarżalności nie można w żadnym wypadku wyprowadzać wniosku, że niemożliwe jest potrącenie roszczenia zasądzonego prawomocnym wyrokiem. Takie wątpliwości pojawiały się z tej przyczyny, że w istocie po prawomocnym orzeczeniu sądu, ze względu na powagę rzeczy osądzonej, wierzytelności nie można już dochodzić przed sądem – w sformułowaniu tym chodzi jednak o możliwość dochodzenia wierzytelności przed sądem w odniesieniu do całego okresu istnienia wierzytelności.
Ograniczenia
Kodeks cywilny wskazuje na pewne ograniczenia dokonywania potrąceń. I tak, nie mogą być umorzone przez potrącenie wierzytelności nieulegające zajęciu, wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania, a także wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych. Dalsze ograniczenia mogą nakładać przepisy szczególne. Wspomnieć wypada o dotyczącym wielu osób stosunku pracy – pracodawca może dokonywać potrącenia z wynagrodzenia pracownika tylko do określonej przepisami wysokości, ustalonej jako ułamek wynagrodzenia. Także zasady współżycia społecznego mogą być w konkretnych okolicznościach przeszkodą dla dokonania potrącenia.
Jak dokonuje się potrącenia?
Pamiętać trzeba, że potrącenie – nawet ustawowe – nie dokonuje się z mocy samego prawa, a do jego dokonania wymagane jest złożenie drugiej stronie stosunku zobowiązaniowego odpowiedniego oświadczenia woli. Jego złożenie nie jest w żadnym wypadku obowiązkiem, a jedynie uprawnieniem (prawem podmiotowym). Ustawodawca nie przewidział dla takiego oświadczenia żadnej formy szczególnej, co oznacza, że może zostać ono złożone w dowolnej formie – skutek potrącenia wystąpi więc w wyniku każdego zachowania, ujawniającego w dostateczny sposób wolę dokonania potrącenia. W doktrynie wskazuje się, że oświadczenie takie ma charakter konstytutywny, zaś kodeks cywilny przypisuje mu moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.
Potrącenie w procesie cywilnym
Warto zauważyć, że instytucję potrącenia można z powodzeniem wykorzystywać również jako środek obrony w postępowaniu sądowym. Pozwany może bowiem zgłosić zarzut potrącenia (tak powołując się na potrącenie już dokonane poza procesem, jak i dokonując potrącenia dopiero w procesie, składając tym samym jednocześnie oświadczenie woli o dokonaniu potrącenia), wykazując, że dochodzona przez powoda wierzytelność nie istnieje, przynajmniej w pewnej części. Istotne jest przy tym, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stoi na przeszkodzie w późniejszym dochodzeniu pozwem objętego tym zarzutem roszczenia. Jednolicie przyjmuje się obecnie również, że podniesienie przez pozwanego zarzutu potrącenia przerywa bieg przedawnienia jego roszczenia do wysokości wierzytelności dochodzonej przez powoda.
Justyna Witas-Chłopek
radca prawny
www.jwrp.pl
