Kilka dni temu miała miejsce dwusetna rocznica urodzin pewnego XIX-wiecznego filozofa, ekonomisty i socjologa. O jego dorobku przypominały najważniejsze tytuły prasowe na świecie, uznając go za jednego z najbardziej wpływowych myślicieli w historii. Kim był Karol Marks i na czym opierały się jego idee?
Europa XIX wieku był terenem narastających napięć i zmian. Z każdym rokiem stary świat – oparty na szlachcie i absolutnej władzy monarchy, tradycyjny i wiejski – coraz bardziej przechodził do przeszłości. Społeczeństwami wstrząsały dwie rewolucje. Pierwszą z nich była ta znana pod nazwą przemysłowej. Wynalezienie maszyny parowej, zmiany w górnictwie i metalurgii, rozwój przemysłu i kolei radykalnie zmieniały gospodarkę. Centrum rewolucji przemysłowej stanowiła Wielka Brytania, jednak rozprzestrzeniała się ona powoli na zachodnią Europę oraz Stany Zjednoczone. Nowa ekonomia zmieniała też społeczeństwo – wzrastała rola burżuazji, czyli ludzi pieniądza i interesów, większe znaczenia nabierali dobrze wykształceni specjaliści, rosły wreszcie miasta, w których tworzyły się nowe, bardziej wolne społeczności.
Druga rewolucja miała charakter polityczny i wyrastała z Francji końca XVIII wieku. Tamtejszy bunt „stanu trzeciego”, spowodowany ideami oświecenia, umocnieniem „nowych” grup społecznych (mieszczaństwa, wolnych zawodów) i złą polityką absolutnego władcy, przerodził się w wielki ruch zmiany rzeczywistości. Rewolucji francuskiej zawdzięczamy Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, nowoczesny republikanizm, walkę ze „starym porządkiem” i przede wszystkim ogromną chęć rozszerzenia wolności i budowy nowego społeczeństwa. A przy okazji Napoleona Bonaparte, który rozniósł podstawowe idee rewolucji po Europie, podkopując stary system polityczny. Siła rewolucji nie wygasła po upadku napoleońskiej Francji – świat ruszył do przodu, a młodzi buntownicy w różnych krajach cały czas dążyli do tego, by przy pomocy rewolucji „ruszyć z posad bryłę świata”.
Jednym z takich ludzi był Karol Marks – urodzony 5 maja 1818 roku w Trewirze w zachodnich Niemczech syn adwokata żydowskiego pochodzenia, który otrzymał świeckie wykształcenie i przeszedł na luteranizm. Młody Marks oczywiście poszedł na studia na dobrych uniwersytetach niemieckich i obronił pracę doktorską. Początkowo sympatyzował z liberalizmem, a więc „grzeczniejszym” dziedzictwem rewolucji francuskiej. Pod wpływem kontaktów z młodymi filozofami i gruntowych studiów zaczął jednak się radykalizować i działać – sam w końcu stwierdził, że „filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić”. Ważnym wydarzeniem w jego życiu było poznanie i zaprzyjaźnienie się z Fryderykiem Engelsem, również młodym filozofem i synem bogatego fabrykanta. Co ciekawe, Marks nierzadko był na utrzymaniu swojego zamożnego przyjaciela, samemu wiodąc niestabilne życie dziennikarza i myśliciela.
W 1848 roku Europą wstrząsa wielka fala rewolucji – tak zwana „wiosna ludów”, która we Francji, Niemczech, Włoszech czy Austrii łączyła lokalne problemy z buntem młodych idealistów, żądających wolności. W tę falę rewolucyjną zaangażował się również Karol Marks, który wrócił do ojczystych Niemiec i zaczął głosić radykalne idee rewolucyjne na łamach redagowanej przez siebie gazety. Niestety, rewolucja nie odniosła sukcesu. Marksa wydalono do Paryża, a stamtąd wyjechał on do Londynu, gdzie żył do końca życia.
W 1848 roku, u progu rewolucji, Karol Marks i Fryderyk Engels wydali „Manifest komunistyczny” – krótki, żywo napisany program przyszłej partii komunistycznej. Był to wykład myśli politycznej tzw. socjalizmu naukowego – radykalnej, lewicowej idei. Autorzy manifestu stwierdzali, że „historia wszelkiego społeczeństwa dotychczasowego jest historią walk klasowych”, co znaczyło, że wszystkie dotychczasowe rodzaje społeczeństwa opierały się na podziale na wyzyskujących i wyzyskiwanych (pan-niewolnik, szlachcic-chłop, fabrykant-proletariusz). Marks, specjalizujący się w ekonomii, analizował ówczesną sytuację społeczną i gospodarczą i udowadniał, że bliski był moment szczególnego wstrząsu – posiadacze (kapitaliści) mieli być coraz bardziej bogaci i gnębić pracowników, którzy byli coraz bardziej biedni i zarazem wściekli. Odpowiedzią na „turbokapitalizm” miał być bunt zjednoczonej i świadomej klasy robotniczej, który miał obalić aktualny system. W jego miejsce miał nastąpić komunizm, czyli świat bez wyzysku, w którym gospodarka miała działać na zasadach uspołecznionych, a jednostki będą mogły skutecznie realizować się życiowo.
Wizja Karola Marksa była idealistyczna i jednocześnie bardzo niedookreślona. Nie wiadomo było, jak ma wyglądać rewolucja i jak w praktyce działałoby społeczeństwo w fazie komunizmu. Okazało się też, że napięcia klasowe przestały narastać i zaczęły opadać, rewolucja w zachodniej Europie więc nie nastąpiła. Jednocześnie niemiecki myśliciel był dobrym analitykiem współczesnego mu świata – jego myśl wyrastała z obserwacji nędzy ludzi pracujących, szybko rosnących majątków bogaczy, kapitalizmu w jego najbardziej „dzikim” obliczu.
Z Marksem można się więc nie zgadzać, warto mieć jednak świadomość, że był jednym z pierwszych myślicieli, którzy w swoich pismach kładli nacisk przede wszystkim na warunki ekonomiczne i społeczne, do dziś inspirując badaczy. A także pamiętać, że z ogólnych recept marksizmu czerpało wiele ważnych ruchów politycznych, a jednocześnie wiele z tego (np. przez Lenina) zostało wypaczone.
Tomasz Leszkowicz
