Filmy wydają się obecnie czymś tak powszechnym, że nie robią na odbiorcach wielkiego wrażenia, a ich producenci są zmuszeni wkładać w swoje dzieła mnóstwo wysiłku, pomysłu i pracy, by zainteresować kinomaniaka. Jednak jeszcze 100 lat temu niewiele osób na świecie zdawało sobie sprawę z możliwości przedstawienia rzeczywistości na ekranie.
Wczesne lata
Iluzja filmu opiera się na zjawisku optycznym zwanym jako trwałość widzenia oraz phi. Pierwsza z nich powoduje, że mózg zatrzymuje obraz rzucony na siatkówkę oka przez ułamek sekundy po zniknięcia go z pola widzenia, druga zaś tworzy pozorny ruch między obrazami, które następują szybko po sobie. Łącząc te zjawiska można uzyskać wrażenie ruchu przy szybkim przełączaniu poszczególnych klatek filmowych. Przed wynalezieniem fotografii istniało wiele zabawek optycznych wykorzystujących ten efekt (fenakistiskop – obrazy ułożone na wirującym dysku oraz zoetrop wykorzystujący efekt stroboskopowy, w którym obrazy umieszczono na obracającym się bębnie). W 1839 roku francuski malarz Louis Jacques Mande Daguerre udoskonalił proces fotograficzny zwany dagerotypem, a niedługo później angielski naukowiec William Henry Fox Talbot zademonstrował negatywowy proces fotograficzny.
Jednak prawdziwy film nie istniałby, gdyby akcja na żywo nie była rejestrowana spontanicznie. Wymagało to skrócenia czasu naświetlania z około godziny do ułamka sekundy. Udało się to zrealizować w 1870 roku, jednak wymagało to szybkiego rozwoju technologii fotografii seryjnej. W 1877 roku fotograf Eadweard Muybridge zatrudniony przez Gov. Leland Stanford z Kalifornii, hodowców koni wyścigowych, miał za zadanie udowodnić, że biegnący koń w pewnym momencie swojego galopu podnosi jednocześnie wszystkie cztery kopyta z ziemi. Według XIX-wiecznej ilustracji działo się inaczej, a ruch następował tak szybko, że nie można było go dostrzec gołym okiem. Muybridge eksperymentował z wieloma aparatami, aby robić kolejne zdjęcia koni w ruchu. Nadszedł rok 1877, kiedy ustawił 12 aparatów wzdłuż toru wyścigowego Sacramento z przewodami rozciągniętymi w poprzek toru, aby sterować roletami. Gdy koń biegł po torze, jego kopyta wyzwalały migawkę, co pozwoliło na zarejestrowania kolejnych kroków galopu potwierdzających przypuszczenia o odrywaniu kopyt od podłoża. Muybridge umieścił później wszystkie zdjęcia na obracającym się dysku i wyświetlił je na ekranie.
Francuski fizjolog Etienne Jules Marey wykonał pierwsze zdjęcia seryjne jednym instrumentem w 1882 roku. Wynalazł chronograficzny pistolet – aparat w kształcie karabinu – zapisujący 12 kolejnych zdjęć na sekundę. W ten sposób Francuz chciał zbadać ruch lecących ptaków. Obrazy uzyskane z urządzenia zostały odciśnięte na obrotowej, szklanej płytce. Niestety podobnie jak Muybridge, Marey był zainteresowany dekonstrukcją ruchu, nie jego syntezą i nie wykraczał ze swoimi eksperymentami poza sferę szybkiej fotografii seryjnej. Jednak ich badania wpłynęły na późniejszy rozwój technologii i pozwoliły analizować zdarzenia występujące powyżej progu ludzkiej percepcji.
W roku 1889 wynalazca George Eastman rozpoczął produkcję rolek celuloidowych w swoim zakładzie mieszczącym się w stanie Nowy Jork. To wydarzenia miało kluczowe znaczenie dla rozwoju kinematografii. Szklane płyty lub taśmy papierowe potrafiły mieścić niewielką ilość obrazów, lecz pomysł Eastmana znalazł swoje zastosowanie w dłuższych, bardziej skomplikowanych projektach, wymagających tysięcy obrazów. Teraz pozostał jeden problem – jak połączyć działanie aparatów Muybridge’a i Mareya z taśmą celuloidową, by uzyskać kamerę?
Niedługo później, bo w roku 1880, francuski wynalazca Louis Le Prince stworzył takie urządzenie. Nakręcił on kilka krótkometrażowych filmów w Leeds w Anglii, a rok później zaczął używać niedawno wynalezionego filmu celuloidowego. Swoje odkrycie i jego efekty miał zaprezentować w Nowym Jorku w 1890 roku, lecz niespodziewanie zniknął podczas podróży do Francji, a wystawa nigdy się nie odbyła. Ponadto jego dokonania nie były dobrze znane na świecie, a za prawdziwego wynalazcę kamery uznano inną osobę. William Kennedy Laurie Dickson, pracujący w laboratoriach Edison Company w West Orange w stanie New Jersey stworzył urządzenie uznane za pierwszą na świecie kamerę filmową.
Bracia Lumiere i Edison
Wynalazek Thomasa Edisona, fonograf, szybko stał się najpopularniejszym domowym urządzeniem rozrywkowym. Chcąc zapewnić wizualny akompaniament do swojego dzieła, Edison zlecił Dicksonowi, młodemu asystentowi laboratoryjnemu, wynalezienie projektora filmowego w 1888 roku. Opierając się na pracach Muybridgea i Mareya, Dickson połączył dwa podstawowe elementy – nagrywania i wyświetlania. Było to urządzenie stworzone z wykorzystaniem mechanizmu zegarkowego i pozwalało na precyzyjną synchronizację taśmy filmowej z migawką. Urządzenie Dicksona, kinetoskop, potrafiło wyświetlać obrazy umieszczone na 15-metrowej taśmie z prędkością 40 klatek na sekundę.
Kinetoskopy sprzedawane były na rynku przez firmę Raffa i Gammona za 250-300 dolarów za sztukę. Niedługo później The Edison Company otworzyło własne studio Kinetograph (jednopokojowy budynek zwany „Black Maria”, który obracał się po torach podążając za światłem słonecznym) w West Orange w stanie New Jersey, by móc tworzyć filmy do kinetoskopów, które Raff i Gammon instalowali w pasażach handlowych, hotelach, parkach rozrywki i innych miejscach publicznych. W kwietniu 1894 roku w witrynie sklepowej w Nowym Jorku otwarto pierwszy salon Kinetoscope. Pobierano tam 25 centów za wstęp do miejsca, gdzie znajdowało się pięć maszyn. Po pewnym czasie firma Maguire i Baucus nabył zagraniczne prawa do Kinetoscope i zaczął eksportować maszyny na rynki zagraniczne. Edison zdecydował, by nie składać wniosków o patenty międzynarodowe ani na swój aparat, ani na urządzenie do oglądania, w wyniku czego maszyny były często i legalnie kopiowane w całej Europie, gdzie poszczególni producenci modyfikowali je i stopniowo ulepszali.
Niedługo później zdecydowano się na stworzenie paryskiej wystawy, w której uczestniczyli również bracia Lumiere. To, co zobaczyli, zainspirowało ich do stworzenia pierwszego na świecie komercyjnego projektora. Ich kinematograf pełnił funkcje aparatu fotograficznego, drukarki oraz projektora i potrafił wyświetlać film z prędkością 16 klatek na sekundę. Pierwsza demonstracja nowego wynalazku odbyła się 28 grudnia 1895 roku. W przeciwieństwie do kinetografu, który zasilany był bateryjnie i ważył ponad 1000 funtów (około 450 kg), kinematograf był ręcznie obracany, lekki (niecałe 20 funtów – 9kg) i stosunkowo mobilny. Wpłynęło to na rodzaj wyświetlanych projekcji. Początkowo na maszynie Edisona można było zobaczyć materiały takie jak cyrki czy wodewilowe akty (krótkie utwory muzyczne o cechach farsy, zawierające taniec i pantomimę), natomiast na urządzeniu braci Lumiere ludzie mogli cieszyć oczy widokami dokumentalnymi, czy materiałami nakręconymi w plenerze. Jednak w obydwu przypadkach filmy składały się z pojedynczego, nieedytowanego ujęcia podkreślającego realistyczny ruch – zwykle nie zawierały treści narracyjnych. Technologia braci Lumiere stała się europejskim standardem we wczesnych latach, szczególnie po tym, jak bracia wysłali wszystkich swoich kamerzystów na całym świecie w poszukiwaniu egzotycznych widoków, które można było wykorzystać do filmu. Dzięki temu każdy mógł zobaczyć nieosiągalne wtedy miejsca, oddalone o tysiące kilometrów np. Wschodnią część Rosji, Australię czy Japonię.
W Stanach Zjednoczonych biznes Kinetoscope osiągnął punkt krytyczny latem 1895 – doszło wtedy do przesycenia rynku produktem. Pomimo iż wynalazek Edisona wciąż był dość opłacalny Raff i Gammon przekonali Thomasa do zakupu praw do najnowocześniejszego projektora, opracowanego przez Thomas Armat z Waszyngtonu. Urządzenie wyposażone w mechanizm ruchu zapobiegający pękaniu taśmy Edison zaczął produkować i sprzedawać jako swój własny wynalazek. W Koster and Bial’s Music Hall w Nowym Jorku, Edison stworzył projekcję i ustalił format amerykańskich wystaw filmowych na kilka kolejnych lat. Pomijając konsekwencje zaczął namawiać swoich konkurentów do działań przynoszących sukcesy. Po roku 1896 położono największy nacisk na urządzenia projekcyjne, a filmy zyskiwały coraz większą popularność. Wodewile stały się obiektem walki o potencjalnego klienta, a reklamy maszyn mogących je wyświetlać trafiły na pierwsze strony prasy. Wciąż jednak nie zdefiniowano pojęcia „filmu”, a wyświetlany obraz postrzegany był przez publiczność jako animowane fotografie.
Adrian Pluta
E-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
